SAAL en wonen aan de onderkant in Portugal
SAAL - BOUÇA project, Porto, Portugal by Álvaro Siza
SAAL staat voor Serviço Ambulatório de Apoio Local en was een experimenteel, door de overheid gefinancierd architectuur initiatief dat van 1974-1976 in heel Portugal plaatsvond. Na de Anjerrevolutie van 1974 stond Portugal voor de uitdaging om de schrijnende woonomstandigheden van de bewoners van de krottenwijken - Bairros de Latas - geheten aan te pakken. Een van de gebeurtenis die een en ander al jaren ervoor in gang zette was de bouw van de brug de 25e April in Lissabon, toen nog de Ponte Salazar geheten, waardoor hele groepen bewoners van deze Bairros de Latas verplaatst moesten worden.
Nuno Portas architect en voormalig staatssecretaris o.a. belast met de uitvoering van SAAL
Bij mijn eerste bezoek aan Portugal (1986) ben ik, vanwege de bijdrage van opkomende architecten als Álvaro Siza en Eduardo Souto de Moura, een aantal projecten van SAAL gaan bekijken. Er werd in die tijd in Nederlandse architectuurtijdschriften het nodige geschreven over deze projecten die zowel architectuur als bewonersparticipatie bevatten. Het viel vergeleken met Nederlandse sociale woningbouw soms wat tegen en de projecten lagen er vaak nog onafgewerkt bij. Vooral de nog steeds bestaande Bairros de Latas aan de randen eromheen verbaasden me. Bouwsels van golfplaten, plastic of oude drukplaten, die ik later tijdens mijn verblijf in Mozambique nog wel vaker zou tegenkomen.
Architect José Veloso vertelt over zijn werkzaamheden voor SAAL
De documentaire “As Operações SAAL” uit 2007 - met interviews van 30 jaar later - wordt op de nationale feestdag van de 25 April in Cineclub Tavira vertoont en begint met een inleiding van architect José Veloso, een van de stuwende krachten achter het project SAAL-Zuid dat in de Algarve plaats vond. Hier werden in de twee jaar dat SAAL bestond zo’n 2500 woningen gerealiseerd. Uit de documentaire blijkt dat er aardig wat tegenstellingen waren tussen de “ontwerpende” architecten en de bewonersgroepen, waarin de vrouwen de belangrijkste participantenrol naar zich toe hadden getrokken. Er was blijdschap over het inwisselen van een krot van 16m2 voor een T2 huis, maar ook commentaar op de architect die 3 verschillende vloeren in een huis had bedacht. Architecten hadden soms moeite om de niet traditionele vormen of kleuren - de meeste jonge architecten waren geschoold in modernistische architectuur - aan de bewoners van de krottenwijken, die georganiseerd waren in lokale gemeenschappen, uit te leggen. Architect Alvaro Siza deed dat door een afwijkende vorm en kleur aan een huizenblok als een eerbetoon te verklaren aan de Duitse architect Bruno Taut. Toen ambtenaren er opmerkingen over maakten, werd het door de bewoners vurig verdedigd met de redenering dat het een eerbetoon aan Bruno Taut was. Er was ook een architect die het maar niets vond dat de bewoners zijn strak ontworpen woningen aangepast hadden. Ze hadden er volgens hem met volkse attributen, zoals traditionele schoorstenen en andere versieringen een complete kermis van gemaakt. De documentaire is naast een historisch document over een korte maar belangrijke postrevolutionaire periode in Portugal ook een les voor architecten en bewonersgroepen. Zeker gezien de verdringingsstrijd die momenteel in steeds meer steden in Portugal speelt en waarbij bewonersgroepen aan de onderkant van de markt vaak gedwongen worden om hun favoriete buurt te verlaten omdat projectontwikkelaars en investeerders vaak andere en vooral duurdere woningen bouwen dan lokale bewoners wensen en kunnen opbrengen.
