“Arquitectura Popular” en “Modernismo” in Portugal

Van 31 jan tot 15 mei 2020 was er in het gemeentelijk museum van Olhão een alleraardigste foto expositie over “Populaire Architectuur”. te zien onder de titel “Algarve Sortido Rico” (Het rijke assortiment van de Algarve). De tentoonstelling met fotowerk van fotograaf Filipe da Palme bestaat uit een aantal collageachtige panelen met kleurige foto’s die vooral niet zouden misstaan tussen de ansichtkaarten met traditionele beelden uit de Algarve in de locale toeristenwinkels. Alle typische onderdelen van gebouwen, zoals de kleurige en fraai versierde platibanda’s (verhoogde versierde gevelranden), schoorstenen, trappen en robuuste natuurstenen muren komen voorbij. De panelen zijn voorzien van Portugese teksten over landschappen, gebouwen en steden uit boeken of schrijfsels, waaronder zelfs een tekst van Karl Marx.

Hoe zit het nu met de “Populaire Architectuur” en zijn tegenhanger “het Modernisme” in Portugal en in de Algarve ? Op het gebied van de populaire architectuur was tot aan de jaren 50/60 vooral de o.a. in Duitsland opgeleide architect Raul Lino bepalend met zijn boeken en publicaties over “A Casa Portuguesa” (het Portugese huis). Deze traditionele architect en felle bestrijder van het modernisme zette lange tijd de toon bij de vraag hoe Portugese architectuur er nu uit moest zien. Het is dan ook niet verwonderlijk dat Raul Lino binnen het dictatoriale regime van dr. Salazar een voorkeurspositie genoot. Vele officiële staatsgebouwen en scholen dragen de handtekening van Raul Lino. In Olhão ontwierp deze architect uit Lissabon o.a de locale rechtbank en de gevangenis.

Er waren echter ook andere geluiden in de Portugese architectenwereld. In Porto, dat altijd al progressiever was dan Lissabon werd bijvoorbeeld aan de architectuuropleiding het modernisme van “Het Bauhaus” en Le Corbusier uitgedragen door de architect Carlos Ramos en door zijn leerlingen, waaronder Keil do Amaral en Fernando Távora.

Keil do Amaral - een modernist op zoek naar een 3e weg tussen traditionalisme en modernisme - kreeg de architectenbond en het ministerie van Openbare Werken, na een artikel in tijdschrift “Arquitectura” zover, dat er tussen 1955-60 een groot landelijk onderzoek werd gestart naar regionale architectuur. Fernando Távora heeft naar aanleiding hiervan eens over modernisme en traditionele architectuur gezegd, dat modernisme vooral functioneel en sober is, hetgeen eveneens kenmerkend is voor de traditionele Portugese architectuur.

Voor het onderzoek naar regionale architectuur in de Algarve - district 6 - is het interessant , dat dit onderzoek plaats vond nog net voor de grote toeristische boom, die erna kwam. Waardoor de markante details van het bouwen in de Algarve nog allemaal meegenomen zijn. Het onderzoek bevatte o.a. onderdelen als geografie, typologie, klimaat, economie, soorten nederzettingen, materialen, bouwprocessen etc.

De relatie tussen de kubistische bouwtraditie, met witte huizen en platte daken in Olhão en Fuseta in de Algarve en Noord-Afrika wordt door de onderzoekers kwistig onderbouwd met teksten uit de boeken van Raul Brando over Olhão en de vissersgemeenschap. Het onderzoek eindigt met een opsomming van waardevolle elementen uit de architectuur in de Algarve, zoals de platibanda’s, schoorstenen, organisatie van de binnenpatio, de toepassingen van het materiaal kalk, de gewelven in kerken en kapellen en de kozijnen met de typische zonweringen. Elementen die ook nu nog “beeldbepalend” zijn in toeristische dorpen en steden in de Algarve en op de expositie in het museum van Olhão rijkelijk aan bod komen.

Het in twee dikke boeken gepubliceerde regionale architectuuronderzoek uit 1961 veranderde niet alleen het architectuurdebat maar ook de architectenpraktijk in Portugal. Vooral de spontane architectuur en het gebruik van natuurlijke en traditionele materialen en de daarbij horende details maakte indruk en betekende meer aandacht voor traditionele bouwmaterialen, kleinschaligheid, culturele elementen en inpassing in het landschap. Een van de onderzoekers verbeelde het als volgt: We gingen op zoek naar de 5 punten van Le Corbusier, die stonden voor moderniteit, maar kwamen uit bij Frank Lloyd Wright en Alvar Aalto.

Het verslag van Fernando Távora, die bij de voorbereidingen van de presentatie voor president Salazar betrokken was, geeft een mooie inkijk over de verhouding populair & modernisme in het Portugal van die tijd. Tijdens de presentatie van het grote onderzoek, dat voorafgaand aan een aantal minister werd getoond, kwam een dia langs van een aaneengesloten rij witte huizen met krachtige schoorstenen uit de Alentejo. “Wat mooi, het lijkt wel moderne architectuur”, zei een van de ministers. Waarop Távora zei “Inderdaad minister, het onderzoek toont juist de grote overeenkomsten aan tussen de populaire- en de moderne architectuur”. Waarop de minister zei: “Meneer de architect u mag dat rustig denken, maar wilt u dat morgen vooral niet tegen dr. Salazar zeggen.”